Dobrowolny ZUS dla przedsiębiorców – kiedy wejdzie w życie i na czym polega?

Koncepcja dobrowolnego ZUS dla przedsiębiorców to jeden z najbardziej kontrowersyjnych projektów reform ubezpieczeń społecznych ostatnich lat, wywołujący intensywną debatę polityczną i ekspercką. Propozycja zakłada możliwość rezygnacji z obowiązkowych składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, lecz wdrożenie jej wymagałoby szeroko zakrojonych konsultacji legislacyjnych oraz społecznych. Obecnie funkcjonujące wakacje składkowe stanowią tylko częściową odpowiedź na oczekiwania firm, a pełny projekt dobrowolnego ZUS jest dopiero w fazie koncepcyjnej.

Historia i geneza propozycji dobrowolnego ZUS

Debata nad dobrowolnym ZUS dla przedsiębiorców trwa od lat i narastała wraz z rosnącymi obciążeniami fiskalnymi dla sektora MŚP. Już w 2019 roku Rzecznik MŚP Adam Abramowicz zapowiedział projekt ustawy, wzorowany na niemieckim systemie, który umożliwia dobrowolność składek dla niektórych grup przedsiębiorców – szczególnie wobec wysokich stawek ZUS sięgających ponad 1400 zł miesięcznie w 2023 roku.

W końcu 2022 roku pojawił się konkretny projekt ustawy jako inicjatywa obywatelska, wymagająca 100 tys. podpisów. W styczniu 2023 Obywatelski Komitet Inicjatywy Ustawodawczej (pełnomocnik dr Marek Woch, zastępca Paweł Kukiz) złożył wymagane dokumenty do Sejmu.

Wyraźne zaangażowanie polityczne wykazała Konfederacja, składając kilkukrotnie projekty dotyczące dobrowolności ubezpieczeń społecznych dla firm, a poparcie znalazły też inicjatywy ze strony PiS i Koalicji Polska.

Argumenty przemawiające za dobrowolnym ZUS to przede wszystkim nadmierne obciążenia finansowe, które prowadzą do bankructwa lub skłaniają przedsiębiorców do ucieczki w szarą strefę. W 2024 roku pełne składki na ZUS i zdrowotne przekroczyły 2000 zł miesięcznie. Przeciwnicy obowiązku składkowego twierdzą, że obecny system „zabiera owoce pracy najbardziej przedsiębiorczym Polakom”.

Struktura i mechanizmy proponowanego systemu

Projekt ustawy o dobrowolnym ZUS przewiduje wykreślenie osób prowadzących działalność gospodarczą i współpracujących z katalogu podlegających obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu. Przedsiębiorcy mogliby skorzystać z dobrowolnego podlegania tym ubezpieczeniom, a także objąć się chorobowym i wypadkowym na własny wniosek.

Reforma byłaby wprowadzana stopniowo – najpierw dla mikroprzedsiębiorców, potem dla małych i średnich firm, a finalnie dla wszystkich przedsiębiorców wyrażających taką chęć.

Ważnym elementem byłby wymóg złożenia oświadczenia w ciągu 3 miesięcy o chęci dalszego podlegania ubezpieczeniom. Brak takiego oświadczenia skutkowałby dalszym obowiązkowym ZUS-em według dotychczasowych zasad, co chroni przed przypadkową utratą ochrony.

Projekt nie dotyczy obowiązku opłacania składek zdrowotnych – nawet po wprowadzeniu dobrowolnego ZUS przedsiębiorcy nadal musieliby je płacić.

Współczesne propozycje rządowe i alternatywne rozwiązania

Rząd podchodzi do tematu ostrożnie i skupia się na częściowych ulgach – urlopie składkowym, corocznych jednomiesięcznych wakacjach od ZUS. Minister Krzysztof Paszyk jawnie przyznał, że pełny dobrowolny ZUS obecnie „nie jest możliwy”.

Oprócz wakacji składkowych, zapowiedziano redukcję składki zdrowotnej: od 2025 roku zwolnienie przy sprzedaży środków trwałych oraz obniżka o 25% dla najmniej zarabiających.

Planowane są także rozwiązania pozwalające przedsiębiorcom w trudnej sytuacji finansowej czasowo zrezygnować z kilku składek ZUS.

Istotnym obecnie funkcjonującym narzędziem są „wakacje składkowe”:

• trwają od 1 listopada 2024 roku,
• dają raz w roku możliwość zwolnienia z opłaty obowiązkowych i dobrowolnych składek ZUS (z wyłączeniem składki zdrowotnej),
• adresowane są do mikroprzedsiębiorców, którzy mogą wybrać dowolny miesiąc w roku.

Obecny system składek ZUS i jego obciążenia

Aby przeanalizować kontekst debat wokół dobrowolności ZUS, warto usystematyzować dane dotyczące obecnych stawek i ulg:

Rodzaj składki	Duży ZUS (2025)	Preferencyjny ZUS (2025)	Mały ZUS plus (2025)
Emerytalna	1015,78 zł	273,24 zł	wg dochodu (≥273,24 zł)
Rentowa	416,30 zł	111,98 zł	wg dochodu (≥111,98 zł)
Chorobowa (dobrowolna)	127,49 zł	34,30 zł	wg dochodu
Wypadkowa	86,90 zł	22,38 zł	wg dochodu
Fundusz Pracy/Solidarnościowy	127,49 zł	0 zł	wg dochodu
Razem	1773,96 zł	442,90 zł	442,90–1773,96 zł

Przedsiębiorcy mogą zrezygnować ze składki chorobowej, co obniża duży ZUS do 1646,47 zł. Podstawa składek nie zależy od rzeczywistego dochodu, ale od z góry ustalonych progów opartych na przeciętnym wynagrodzeniu.

Dla mikroprzedsiębiorców oraz małych i nowych firm przewidziane są ulgi – preferencyjny ZUS (24 miesiące) oraz mały ZUS plus (36 miesięcy, przychód poniżej 120 000 zł, składka wyliczana od osiągniętego dochodu).

Procedury i terminy płatności składek

System płatności ZUS opiera się na ścisłych terminach i zróżnicowaniu ze względu na formę działalności:

• 15. dzień miesiąca – płatnicy z osobowością prawną (spółki, spółdzielnie),
• 20. dzień miesiąca – osoby fizyczne z działalnością i spółki osobowe,
• 5. dzień miesiąca – jednostki budżetowe i zakłady budżetowe.

Zmiany terminów rozliczania składek mają na celu ułatwienie harmonogramowania zobowiązań wobec ZUS i innych instytucji.

Dla osób przebywających na dobrowolnym ubezpieczeniu zdrowotnym (np. wolontariuszy) podstawa wymiaru składki w 2025 roku wynosi 4666 zł, a minimalna składka – 419,94 zł.

Krytyka i kontrowersje wokół dobrowolnego ZUS

Propozycja wywołuje szeroką krytykę ze strony środowisk eksperckich, związków zawodowych i przedstawicieli doktryny prawa:

• obawa przed wzrostem pozornego samozatrudnienia,
• ryzyko destabilizacji finansów publicznych (spadek wpływów do FUS o 3,4 mld zł rocznie w przypadku rezygnacji przez 25% uprawnionych),
• zagrożenie utratą ochrony socjalnej i powstawania „przymusowego ubóstwa” wśród osób starszych.

Krytycy wskazują, iż decyzje o rezygnacji z ZUS mogą zwiększyć bieżące dochody, ale długofalowo pogłębiają ryzyka społeczne i nierówności.

Międzynarodowe porównania i wzorce systemowe

Dobrowolność ZUS wzorowana jest na modelu niemieckim, gdzie niektóre grupy samozatrudnionych mogą wybierać między obowiązkowym a dobrowolnym systemem ubezpieczeń.

• w Niemczech niektóre grupy (artyści, publicyści, wybrane wolne zawody) obejmuje obowiązek, inne mają pełną dobrowolność,
• istnieje szeroka gama prywatnych produktów emerytalnych i zdrowotnych,
• w innych krajach UE często stosowane są systemy mieszane (np. Włochy, Hiszpania: część składek jako obowiązkowe, część dobrowolna).

Kluczową rolę odgrywa świadomość konieczności długoterminowego oszczędzania i rozbudowana oferta rynkowa prywatnych zabezpieczeń.

Implikacje ekonomiczne i fiskalne

Wprowadzenie dobrowolnego ZUS może zwiększyć płynność finansową firm – przedsiębiorca rezygnujący z obligatoryjnych składek mógłby zyskać ponad 21 tys. zł rocznie (stawki 2025). Jednak skutki fiskalne, a zwłaszcza deficyt FUS, musiałyby zostać zrekompensowane z budżetu państwa.

Pojawia się ryzyko zwiększenia liczby fałszywie samozatrudnionych oraz powstawania zjawiska wypychania umów o pracę na działalność gospodarczą.

• potencjalne korzyści: większa elastyczność podatkowa, możliwość reinwestycji środków, wzrost konkurencyjności gospodarki,
• potencjalne koszty: groźba „prywatyzacji” ryzyk społecznych, wydatki państwa na przyszłych emerytów bez ochrony socjalnej.

Alternatywne modele zabezpieczenia emerytalnego

Osoby rezygnujące z ZUS mogą skorzystać z alternatywnych narzędzi oszczędzania na emeryturę:

• Indywidualne konta emerytalne (IKE) – korzystne podatkowo limity wpłat do 1200 zł rocznie;
• Indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego (IKZE) – wyższy limit (4800 zł), odliczenie od podatku, ale opodatkowane wypłaty 10%;
• Pracownicze programy emerytalne (PPE) – współfinansowane przez pracodawcę, możliwa kontynuacja przez samozatrudnionych;
• Ubezpieczenia na życie z funduszem kapitałowym – elastyczność i komponent inwestycyjny przy wyższych opłatach i ryzyku;
• Inwestycje w nieruchomości – atrakcyjne, ale kapitałochłonne;
• Reinwestycja zysków w działalność – ryzykowna długofalowa strategia.

Wadą alternatywnych rozwiązań jest brak przymusu i konieczność samodzielnego planowania oraz samodyscypliny finansowej.

Społeczne i demograficzne wyzwania

Dobrowolny ZUS musi być analizowany z perspektywy niekorzystnych trendów demograficznych w Polsce – starzejące się społeczeństwo, wzrost liczby emerytów względem osób pracujących. Reformy prowadzące do zmniejszenia wpływów osłabiają system solidaryzmu międzypokoleniowego.

• możliwość pogłębiania nierówności społecznych,
• szczególne zagrożenia dla kobiet prowadzących działalność gospodarczą,
• rosnące ryzyko „wymknięcia się” części osób z systemu i powstawania negatywnej spirali wzrostu składek.

Polskie społeczeństwo wykazuje niski poziom edukacji finansowej, co zwiększa ryzyko podejmowania nieracjonalnych decyzji emerytalnych.

Techniczne aspekty implementacji

Praktyczne wdrożenie wymaga:

• systemu rejestracji i monitorowania decyzji przedsiębiorców (3 miesiące na złożenie oświadczenia),
• jasnych kryteriów weryfikacji uprawnień do dobrowolnego ZUS i etapowego wdrażania reformy,
• integracji informatycznej między ZUS, CEIDG i urzędami skarbowymi,
• procedur kontrolnych i przeciwdziałania nadużyciom.

Perspektywy polityczne i legislacyjne

Kierunek rozwoju systemu zależy od sytuacji politycznej, nastrojów społecznych, a także wpływu prawa UE:

• Konfederacja – konsekwentny orędownik pełnej dobrowolności,
• Prawo i Sprawiedliwość – propozycje częściowych zmian i stopniowej implementacji,
• rząd – zwolennik rozwiązań ostrożnych, takich jak wakacje składkowe i selektywna rezygnacja ze składek.

Konsultacje legislacyjne oraz wymagania UE narzucają na polityków konieczność kompromisu i ograniczonych zmian.

Potencjalne scenariusze rozwoju

Obecna dynamika debaty wokół dobrowolnego ZUS pozwala wyróżnić kilka możliwych scenariuszy:

1. Stopniowa implementacja ograniczonego dobrowolnego ZUS – czasowa rezygnacja z kilku składek przez firmy w trudnej sytuacji;
2. Pełna implementacja dobrowolnego ZUS z zabezpieczeniami – projekty Konfederacji z edukacją finansową i wymogami oszczędzania;
3. Utrzymanie status quo z rozbudową ulg – cykliczne wakacje składkowe, obniżki składki zdrowotnej, nowe ulgi;
4. Radykalna prywatyzacja systemu – obowiązkowe zabezpieczenie prywatne zamiast państwowego ZUS.

Wnioski i rekomendacje

Pełny dobrowolny ZUS w formule promowanej przez Konfederację nie zostanie szybko wdrożony, ze względu na zagrożenia systemowe i brak szerokiego poparcia politycznego. Rząd preferuje rozwiązania częściowe, mogące przynieść ulgę przedsiębiorcom bez narażania budżetu na szokowe deficyty FUS.

„Wakacje składkowe” to krok w stronę większej elastyczności, ale skala tej ulgi nie zmienia istotnie kosztów prowadzenia działalności gospodarczej.

Kontynuowane będą prace nad takimi rozwiązaniami jak czasowa rezygnacja z kilku składek dla firm w trudnej sytuacji. Jedynie taki kompromisowy wariant, uzupełniony wsparciem edukacji finansowej i rozwojem alternatywnych narzędzi emerytalnych, może przynieść korzyści bez ryzyka długofalowej destabilizacji systemu.

W najbliższych latach najbardziej prawdopodobny jest scenariusz stopniowego rozszerzania ulg i selektywnego wprowadzania dobrowolności dla wybranych grup przedsiębiorców, przy jednoczesnej politycznej i społecznej debacie na temat pełnej reformy.